پوسیدگی اسکلروتینیایی ساقه با عاملSclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary، از بیماریهای مهم کلزا در جهان و ایران می باشد.
عامل این بیماری قارچی از شاخه Ascomycota، رده Leotiomycetes، راسته Helotiales و خانوادهSclerotiniaceae می باشد.
قارچ عامل بیماری پلی فاژ و دارای دامنه میزبانی وسیع می باشد.با ادامه مقاله همراه ما باشید…
Major fungal disease of oilseed rape
The – first part : Sclerotinia Stem Rot
پوسیدگی اسکلروتینیایی ساقه با عاملSclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary، از بیماریهای مهم کلزا در جهان و ایران می باشد. عامل این بیماری قارچی از شاخه Ascomycota، رده Leotiomycetes، راسته Helotiales و خانوادهSclerotiniaceae می باشد. قارچ عامل بیماری پلی فاژ و دارای دامنه میزبانی وسیع می باشد. گیاهان مختلف زراعی، سبزی و صیفی، زینتی، علوفه ای، باغی، دارویی و تعداد زیادی علفهای هرز از خانواده های مختلف گیاهی را آلوده می کند.
حداقل تعداد ۴۰۸ گونه گیاهی از ۲۷۸ جنس و ۷۵ خانواده به عنوان میزبان این قارچ شناسایی شده اند، که اغلب شامل گیاهان علفی از نهاندانگان دولپه ای و برخی از گیاهان تک لپه ای می باشند.
اولین گزارش از این بیماری در کلزا و خردل مربوط به کشور هند میباشد.
سپس بارها به صورت شدید از کشورهای دانمارک، فلاند، برزیل، چین، هند، کانادا، سوئد، آلمان، فرانسه، انگلستان و ایتالیا گزارش شده است.
در حال حاضر این بیماری در اکثر مناطق کشت کلزا دیده میشود.
در ایران وجود بیماری روی کلزا در استانهای شمال کشور گزارش شده است و میزان درصد آلودگی در مزارع بعد از برداشت برنج در قسمتهای جنوبی قائمشهر به میزان ۵-۳ درصد و در مزارع کیاکلا ۵۰-۴۰ درصد برآورد شده است.
در حال حاضر این بیماری در خیلی از مناطق کشور از جمله استانهای مازندران، گلستان، گیلان، اردبیل، زنجان، خوزستان، آذربایجان غربی، قزوین و … روی کلزا مشاهده شده است که میزان شیوع و اهمیت آن در مناطق مرطوب شمالی بیشتر می باشد.
میزان آلودگی به این بیماری و خسارت آن بسته به منطقه جغرافیایی، شرایط محیطی و وضعیت مزرعه متفاوت می باشد.
در صورتی که آلودگی گیاه در اوایل گلدهی تولید دانه بسیار کاهش مییابد، برعکس در صورتی که آلودگی در اواخر گلدهی اتفاق بیافتد کاهش محصول چشمگیر نخواهد بود.
در آلودگیهای شدید کاهش محصول تا ۳۰ درصد و گاه بیشتر نیز گزارش شده است. خسارت زیاد تنها در مناطق مرطوب ساحلی و درههایی که رطوبت نسبی هوا زیاد است، مشاهده میشود.
نحوه خسارت به صورت کاهش وزن هزاردانه و پیش رس شدن غلافها میباشد. علاوه بر این مخلوط شدن سختینهها با بذر بهنگام خرمنکوبی، باعث کم شدن ارزش تجاری آن میگردد.
با توجه به علائمی که در میزبان ایجاد میشود، این بیماری بنامهای مختلف از قبیل بلایت سفید، پوسیدگی سفید، بلایت ساقه، شکستگی ساقه، شانکر ساقه یا شانکر کلزا نامیده شده است.
اولین علایم بیماری مدتی بعد از شروع گلدهی ابتدا به صورت لکه های کوچک خاکستری رنگ و آبسوخته روی برگها تشکیل می شود که به تدریج لکه ها توسعه یافته و در شرایط مرطوب ریسه های سفید و پنبه ای قارچ نیز روی لکه ها تشکیل می شود.
علایم ناشی از پوسیدگی ساقه کلزا در روی برگ
معمولاً در شرایط طبیعی بیشتر آلودگی ساقه مشاهده میشود، گر چه تمام اندامهای هوائی گیاه ممکن است مورد حمله قرار گیرند.
علایم از طریق دمبرگها به شاخه ها و ساقه نفوذ نموده، روی ساقه به صورت لکههای کشیده آبسوخته ظاهر میشوند که بعداً میسلیوم پنبه مانند قارچ روی آنها را میپوشاند.
وقتی این لکهها دور تا دور ساقه را احاطه کند، قسمتهای بالاتر از لکه پژمرده شده و میمیرند.
گاهی آلودگی محدود به ناحیه کوچکی در مغز ساقه میگردد، که در نتیجه بجای اینکه باعث مرگ سریع گردد، باعث قدری کوتولگی و زودرسی گیاه میشود.
این بوتهها در مزرعه به دلیل زودرسی براحی قابل شناسایی هستند.
ساقه آلوده ممکن است شکاف بردارد، در این صورت تعداد زیادی سختینههای کروی، سفید خاکستری تا سیاه در مغز ساقه ظاهر میگردد.
علایم Sclerotinia sclerotiorum در روی ساقه کلزا و تشکیل اسکلرت های سیاه رنگ در خارج و داخل ساقه
علائم روی اندامهای دیگر از جمله غلافها نیز ممکن است به صورت پوسیدگی سفید و تولید اسکلروت قارچ روی آنها دیده شود.
در مرحله رسیدن گیاه خمیده میگردد و غلافها به سطح خاک نزدیک میشوند.
این چنین گیاهان گر چه فاقد آلودگی در ساقه یا اندامهای هوائی هستند اما غلافهای آنها میپوسند و قارچ به صورت متراکم روی آنها رشد میکند و سختینهها در روی آنها در نزدیک سطح خاک به وجود میآیند.
ظاهر شدن بیماری در مراحل اولیه رشد گیاه که منجر به مرگ گیاه میگردد نیز گزارش شده است.
علایم Sclerotinia sclerotiorum روی غلاف
بوته های آلوده در مزرعه معمولا حالت زودرسی به خود گرفته و زودتر از بوته های سالم خشک و از دور در مزرعه نمایان است.
تماس اندامهای آلوده و بیمار با بخشهای سالم گیاه در طول دوره آلودگی ممکن است سبب ایجاد آلودگی ثانوی در مزرعه و توسعه علایم بیماری گردد.
در انتهای فصل اسکلروتهای قارچ داخل ساقه و طوقه کلزا تشکیل شده و در زمان برداشت داخل خاک ریخته و سبب پایداری طولانی مدت قارچ عامل بیماری می گردد.
خسارت ناشی از پوسیدگی اسکلروتینیایی ساقه کلزا در مزرعه
هیف اصلی قارچ به قطر ۹ تا ۱۸ میکرومتر است و قطر انشعابات آنها کمتر از هیف اصلی میباشد.
هیف رویشی چند هستهای با ۸ کروموزوم هاپلوئید میباشد.
سرعت رشد میسلیوم هوایی روی محیط کشت جامد سریع است و تولید میسلیوم هوایی متوسط تا زیاد میکند.
سختینهها سیاه، کروی یا نیمه کروی هستند و اندازه آنها ۳ تا ۱۰ میلیمتر است.
سختینهها به صورت انتهایی تشکیل شده و روی محیط کشت ایجاد یک یا دو یا چند حلقه متحدالمرکز میکنند.
سختینههای قارچ را میتوان براحتی از محیط کشت جدا نمود.
قارچ فاقد مرحله کنیدیایی مشخصاً واقعی است، هر چند که تشکیل میکروکنیدی در محیط کشت گزارش شده است.
جوانهزنی سختینه به صورت میسلیوژنیک یا کارپوژنیک صورت میگیرد. یک تا چند آپوتسیوم ممکن است از یک سختینه منفرد بوجود آید.
قارچ تولید اندامهای استراحتی به نام سختینه (اسکلروت) می کند که سبب پایداری طولانی مدت آن می گردد.
این قارچ از طریق دو مکانیسم مشخص می تواند در میزبانهای مختلف ایجاد بیماری نماید.
یکی از طریق جوانه زدن میسلیومی (میسلیوژنیک) اسکلروتها در خاک و تولید ریسه می باشد که با حمله به ریشه برخی میزبانها مانند آفتابگردان و هویج ایجاد پوسیدگی ریشه و طوقه و در نهایت پژمردگی می کند و در حالت دوم اسکلروتهای آن در خاک از طریق زایشی (کارپوژنیک) جوانه زده و تولید آسکوکارپ بشقابی شکل (آپوتسیوم) می کنند.
همزمان با گلدهی گیاه از سختینههایی که در چند سانتیمتری سطح خاک قرار دارند، آپوتسیمهای چند میلیمتری به رنگ قهوهای روشن و پیالهای شکل به وجود میآید، که آسکوسپورها در آنها تشکیل شده و آزاد میشوند.
مطالعه میکروسکوپیک آلودگی نشان داده است که آسکوسپورها منبع اصلی آلودگی اولیه میباشند.
این اسپورها نخست روی گلبرگهای پژمرده جوانه زده و آنها را آلوده میسازند. گلبرگهای آلوده سپس روی برگها یا محل اتصال برگها به شاخه و انشعاب شاخهها میافتند و موجب آلودگی آنها میشوند و بدنبال آنها آلودگی به شاخهها و ساقه اصلی سرایت کرده و گسترش پیدا میکند.
برعکس آسکوسپورهایی که مستقیماً روی برگها میافتند، جوانه نمیزنند.
تشکیل آپوتسیومها و آلودگی در درجه حرارتهای ۱۵-۱۰ درجه سانتی گراد و رطوبت متناوب افزایش مییابد و برعکس در صورت خشکی متوقف میگردد در صورت بارندگی مداوم اسپورها از سطح گیاه شسته شده و از بین میروند.
آپوتسیوم های جوان به رنگ روشن و شبیه قارچ های کلاهک دار می باشد (تصویر بالا) که با گذشت زمان به قهوه ای تیره تغییر رنگ می دهد (تصویر پایین).
قارچ تولید اندامهای استراحتی به نام سختینه (اسکلروت) می کند که سبب پایداری طولانی مدت آن می گردد.
این قارچ از طریق دو مکانیسم مشخص می تواند در میزبانهای مختلف ایجاد بیماری نماید.
یکی از طریق جوانه زدن میسلیومی (میسلیوژنیک) اسکلروتها در خاک و تولید ریسه می باشد که با حمله به ریشه برخی میزبانها مانند آفتابگردان و هویج ایجاد پوسیدگی ریشه و طوقه و در نهایت پژمردگی می کند و در حالت دوم اسکلروتهای آن در خاک از طریق زایشی (کارپوژنیک) جوانه زده و تولید آسکوکارپ بشقابی شکل (آپوتسیوم) می کنند.
همزمان با گلدهی گیاه از سختینههایی که در چند سانتیمتری سطح خاک قرار دارند، آپوتسیمهای چند میلیمتری به رنگ قهوهای روشن و پیالهای شکل به وجود میآید، که آسکوسپورها در آنها تشکیل شده و آزاد میشوند.
مطالعه میکروسکوپیک آلودگی نشان داده است که آسکوسپورها منبع اصلی آلودگی اولیه میباشند.
این اسپورها نخست روی گلبرگهای پژمرده جوانه زده و آنها را آلوده میسازند. گلبرگهای آلوده سپس روی برگها یا محل اتصال برگها به شاخه و انشعاب شاخهها میافتند و موجب آلودگی آنها میشوند و بدنبال آنها آلودگی به شاخهها و ساقه اصلی سرایت کرده و گسترش پیدا میکند.
برعکس آسکوسپورهایی که مستقیماً روی برگها میافتند، جوانه نمیزنند. تشکیل آپوتسیومها و آلودگی در درجه حرارتهای ۱۵-۱۰ درجه سانتی گراد و رطوبت متناوب افزایش مییابد و برعکس در صورت خشکی متوقف میگردد در صورت بارندگی مداوم اسپورها از سطح گیاه شسته شده و از بین میروند.
چرخه آلودگی بیماری Sclerotinia Stem Rot یا کپک سفید
آسکوسپورها میتوانند در صورت وجود لایه نازک آب در سطح گیاه در مدت کمتر از ۲۴ ساعت در دمای بین ۳۰-۵ درجه سانتی گراد جوانه بزنند. دمای بهینه بین ۵ تا ۱۰ درجه سانتیگراد میباشد.
بعد از جوانه زنی آسکوسپور، لوله تندش بوجود میآید و رخنه اولیه به بافت میزبان به طور مستقیم از طریق فشار مکانیکی به کوتیکول صورت میگیرد. همچنین لوله تندش ممکن است از طریق زخمها یا بافت صدمه دیده، وارد گیاه شود.
بعد از ورود قارچ به داخل گیاه هیف به صورت درون سلولی یا بین سلولی منشعب میشود و در بافت گیاه مستقر میگردد.
گزارشاتی نیز وجود دارد که دیواره سلولی قبلاً توسط آنزیمهای قارچ سست گشته و سلولها کمی دورتر از هیفهای حمله کننده میمیرند.
آنزمیهای پکتولیتیک عامل از هم پاشیدن بافت و به طور مستقیم تخریب غشاء سلولی و در نتیجه مرگ سلولها هستند.
زمان شروع تشکیل آپوتسیومها و آزاد سازی آسکوسپورهای قارچ در استان مازندران معمولا از آذر تا بهمن ماه می باشد ولی دوره اوج ظهور آپوتسیومها در سطح خاک در اغلب سالها در اسفند ماه تا اوایل فروردین می باشد.
آسکوسپورها جهت جوانه زدن و آلوده نمودن بافتهای زنده نیاز به منبع تغذیه ای دارند که گلهای ریزش نموده این نقش را ایفا می کنند.
بعد از آلوده شدن برگها، قارچ از طریق رویشی و تولید میسلیوم در اندامهای مختلف گیاه توسعه پیدا کرده و در نهایت از تجمع ریسه ها اندامهای مقاوم قارچ (اسکلروتها) در بافتهای گیاه تشکیل شده و سبب پایداری قارچ می گردد.
همه گیر شدن بیماری در مناطق خنک و مرطوب با مرحله حساس گیاه، به خصوص مرحله گلدهی و آزاد شدن مدام آسکوسپورها به وقوع میپیوندد. مزارعی که در آنها کلزا به مدت ۲ سال مداوم کشت شده است در مقایسه با مزارعی که فقط یکسال کلزا کشت شده جوانه زنی سختینهها را بیشتر تحریک میکند.
آسکوسپورهای تولید شده در سطح خاک به همراه جریان هوا تا ارتفاع ۱۴۷ سانتی متری بالای سطح خاک حمل میشوند. آنها همچنین در فاصله افقی تا ۱۵۰ متری از منبع انتشار پیدا میشوند.
این امر بیانگر این است که آسکوسپورها هوازاد بوده و در فواصل کافی حمل شده و بیماری را از مزرعهای به مزرعه دیگر انتشار میدهند.
آسکوسپورها روی دانههای گرده کلزا محکم میچسبند. زنبور عسل گردهها را حمل میکند و گزارش شده است که گردهها در شانههای کندوی عسل حامل آسکوسپورها یافت میشوند.
مصرف کودهای ازته باعث افزایش وقوع بیماری میگردند. با این وجود مقادیر بیش از حد ازت در گیاه حساسیت به عامل بیماری را کاهش میدهد.
با توجه به وسعت دامنه میزبانی، قدرت بقاء زیاد اسکلروتهای قارچ در خاک، انتقال اسپورهای هوازاد قارچ به فواصل دورتر از طریق باد و عدم وجود رقمهای مقاوم به بیماری، جهت کنترل آن باید تلفیقی از روشهای مختلف زراعی، شیمیایی و بیولوژیکی به کار گرفته شود که رعایت مواردی از جمله تناوب طولانی مدت با گیاهان غیر میزبان، استفاده از بذور گواهی شده و عاری از اسکلروت قارچ، حذف بقایای گیاهی و مدفون نمودن آنها، غرقاب کردن خاک به مدت حدود یک ماه (تناوب با برنج)، کنترل علفهای هرز، مصرف متعادل کودهای شیمیایی و عدم کاربرد زیاد کودهای ازته، تراکم کشت مناسب، تاریخ کاشت مناسب و کاشت ارقام متحمل توصیه می شود.
الف: مقاومت میزبان:
طیف وسیعی میزبانی و عدم وجود یک میزبان خاص، موجب میگردد که دستیابی به ارقام مقاوم موفقیت آمیز نباشد. با این وجود اختلاف در حالت رشد عمومی و خصوصیات مرفولوژیکی گیاه ممکن است در تحمل گیاه به بیماری مهم باشد.
ب – کنترل شیمیایی:
مبارزه شیمیایی با بیماری معمولا در مرحله ۳۰-۲۰ درصد گلدهی و قبل از ریزش گلبرگها صورت می گیرد که تعیین زمان دقیق سمپاشی باید بر اساس پیش آگاهی و در نظر گرفتن شرایط محیطی باشد.
قارچکش های مختلفی جهت کنترل بیماری پوسیدگی اسکلروتینیایی در دنیا ثبت و استفاده شده که از جمله آنها می توان بنومیل، کاربندازیم، ایپرودیون، تیوفانات متیل، پروسیمیدون، تبوکونازول و وینکلوزولین را نام برد، در ایران بیشتر از سموم تبوکونازول (فولیکور) یک لیتر در هکتار و کاربندازیم یک کیلوگرم در هکتار استفاده می شود.
با توجه به اینکه فعالیت بیماری همزمان با شروع گلدهی می باشد بنابراین بهترین زمان مبارزه، همزمان با ظهور اولین گلبرگها است که در منطقه پارس آباد و بیله سوار در استان اردبیل، تقریبا اوایل اسفند ماه می باشد. که برای سمپاشی می توان از سموم قارچ کش نظیر فولیکور استفاده کرد.
آلودگی در بذر به عنوان عامل اولیه آلودگی به صورت سختینههای زنده، خطر قرنطینهای بالقوه در صادرات بذر است.
یکی از موارد لازم برای مبارزه به موقع عامل بیماری تشخیص به موقع و سریع و دقیق شروع آلودگی میباشد.
تا کنون روشهای زیادی در این مورد صورت گرفته است از جمله ردیابی قارچ در گلبرگهای کلزا به روش DAS-ELISA که توسط جاماکس و اسپایر با موفقت عمل شده است.
ج- کنترل زراعی:
از آنجا که بیماری از طریق سختینهها منتقل میگردد و بقایای گیاهی تشکیل سختینهها را تحریک میکند، جمع آوری و سوزانیدن تمام قسمتهای آلوده در محل برای از بین بردن سختینهها پیشنهاد میشود.
در هنگام کشت بایستی از بذر تمیز و عاری از سختینهها استفاده شود. نظر به هوازاد بودن آلودگی توسط آسکوسپورها به نظر میرسد برقراری تناوب در کنترل بیماری تاثیر زیادی نداشته باشد.
با وجود این شخم زدن و تناوب زراعی با میزبانهای غیر حساس و در صورت امکان غرقاب کردن خاک جمعی سختینه ها را در خاک به حداقل میرساند و میتواند در کنترل بیماری ناشی از عامل اولیه آلودگی خاکزاد قارچ موثر باشد.
تاخیر در کشت ممکن است در بعضی مناطق برای کاستن مدت همزمانی بین حساسیت فنولوژیکی گیاه و حداکثر بودن آسکوسپورها مفید باشد.
به منظور بررسی اثر عوامل زراعی بر بیماری پوسیدگی اسکلروتینیایی ساقه کلزا رقم هایولا ۴۰۱، آزمایشی به صورت فاکتوریل اسپیلت پلات در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی درسه تکرار و در سال زراعی ۸۹-۱۳۸۸ در ایستگاه تحقیقات کشاورزی گرگان توسط دکتر آقاجانی و همکاران اجرا شد.
چهار تاریخ کاشت ۱۵ آبان، ۳۰ آبان، ۱۵ آذر و۳۰ آذر و چهار میزان کود نیتروژن (صفر،۸۰،۴۰ و۱۲۰ کیلوگرم در هکتار) برای تعیین میزان وقوع (I) و شدت (S) بیماری مورد بررسی قرار گرفتند.
نتایج نشان داد که اختلاف آماری معنی داری بین تاریخ کاشت ها از نظر میزان وقوع بیماری و شدت آن وجود دارد، بدین ترتیب که تاریخ کاشت سوم و چهارم به ترتیب با۱٫۵۳ و صفر درصد بیشترین و کمترین میزان شدت بیماری را داشتند.
بیشترین و کمترین میزان وقوع بیماری در تاریخ کاشت سوم و چهارم به ترتیب با ۲٫۰۸ و صفر درصد مشاهده گردید، اما اختلاف معنی داری بین تراکم ها از نظر میزان وقوع (I) و شدت (S) بیماری دیده نشد.
در شرایط آب و هوایی گلستان استفاده از تاریخ کاشت های دیر هنگام نقش موثری در کاهش آلودگی توسط این بیماری دارد.
تو اعلام کرد که قارچ Gliocladium virens سختینهها و میسلیوم قارچ S. sclerotiorum را به خوبی پارازیته کرده و مانع جوانه زنی سختینه میگردد.
بولاند و انگلیس قارچهای آنتاگونیست علیه S. sclerotiorum را از گلبرگهای لوبیا و کلزا جدا کرده و اظهار کردند که گونههای .Alternaria sp و .Cladosporium sp جزء میکوفلور غالب بوده و اغلب آنها قادر به کاهش جوانه زنی آسکوسپور پاتوژن یا رشد میسلیوم آن در شرایط آزمایشگاه بودند.
آنها همچنین قارچهای متعددی را در شرایط آزمایشگاه و مزرعه مورد آزمایش قرار دادند و اعلام کردند که تنها یک جدایه .Drechslera sp و .Epicoccum purpurascens بیماری را به مقدار قابل قبول کاهش میدهند.
منابع :
یوسفی، م و همکاران. ۱۳۸۸٫ بررسی تاثیر تاریخ کاشت و کود نیتروژن بر بیماری پوسیدگی اسکلروتینیایی ساقه کلزا.
بهداد، ا. ۱۳۸۸٫ فیتوپاتولوژی و بیماری های مهم گیاهای ایران. نشر یاد بود.
گرد آورنده : سپیده مدنی – کارشناس ارشد بیماری شناسی.
پیشنهاد ما به شما:
دیدگاهتان را بنویسید